Knyszyn jedno z najstarszych podlaskich miast na stałe wpisało się w dzieje naszego kraju. Niewątpliwie duża w tym zasługa polskiego monarchy Zygmunta Augusta, który właśnie to miasto ukochał najbardziej. W 2002 roku minęła 430 rocznica śmierci króla, śmierci która zastała władcę w dworcu w Knyszynie.
Dużo już się napisało o długiej, ciekawej i obfitującej w fakty historii miasta, niemniej jednak spróbuję w telegraficznym skrócie przypomnieć ważniejsze wydarzenia z dziejów miasta.
1 stycznia 1509 roku Mikołaj Radziwiłł otrzymał z rąk króla Zygmunta Augusta dobra goniądzkie wraz z lasami wchodzącymi w skład pózniejszej Puszczy Knyszyńskiej. Już po roku Radziwiłł rozpoczął zakładanie Knyszyna. Należy też wspomnieć, że tenże Radziwiłł nakazał zniszczenia najstarszego średniowiecznego grodu znajdującego się na granicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony – grodu księcia Witolda w Wodziłówce.
W październiku 1510roku został oddany do użytku most na rzece Jaskrance, którym przebiegał gościniec z Mazowsza na Litwę. W tym samym roku nieopodal mostu i młyna na Jaskrance wybudowano nową siedzibę dworską, która w przyszłości stała się
rezydencją króla Zygmunta Augusta. W 1520 roku Mikołaj Radziwiłł funduje pierwszy
kościół w Knyszynie. W lipcu tego roku w Wilnie uposaża plebana knyszyńskiego w
6 włók ziemi w Krypnie, 6 włók w Długołęce, nadaje dziesięcinę z dóbr własnych,
bojarskich i wójtowskich, zezwala na wolny mlew w swoich młynach, zwalnia od
podatku karczmę. Nowo wybudowany kościół dedykuje Narodzeniu Matki Boskiej, św.
Janowi Ewangeliście, św. Andrzejowi i św. Apolonii. 18 grudnia 1528r.jeden ze spadkobierców dóbr radziwiłłowskich, biskup żmudzki Mikołaj Radziwiłł, ażeby zażegnać konflikt z królowa Boną i dworem królewskim podarował ośmioletniemu wówczas królewiczowi Zygmuntowi Augustowi dobra knyszyńskie. W latach 1528–1533 przeprowadzono rozgraniczenie dóbr tykocińskich z dobrami królewskimi Knyszyna. W styczniu 1530 r. w Złotorii starosta brzeski Aleksander Chodkiewicz i Maciej
Wojciechowicz Janowicz dokonali rozgraniczenia dóbr między Tykocinem, a
Goniądzem. W latach 1533–1559 starostwem knyszyńskim zarządzał Piotr
Chwalczewski, w czasie jego urzędowania zakończono akcję kolonizacyjną oraz
założono sieć stawów istniejących do dzisiaj. Na życzenie królowej Bony
Aleksander Chodkiewicz pomierzył siedliska i grunta miejskie. Można stwierdzić,
że główny okres zakładania miasta to lata 1537 – 1540. Układ przestrzenny
miasta określiły dwa krzyżujące się trakty, ten z 1510 roku z Goniądza do
Grodna oraz starszy trakt z Tykocina do dawnego dworca myśliwskiego Wodziłówka.
Dalszą rozbudowę Knyszyn zawdzięcza P. Chwalczewskiemu, który w połowie XVI
wieku rozpoczął przebudowę osady dostosowując ją do nowych potrzeb. A potrzeby
były coraz większe, gdyż Knyszyn stawał się rezydencją monarszą. Potrzeba było
coraz to nowych siedlisk dla rosnącej liczby kolonistów oraz stanowisk dla
zwiększających się obrotów handlowych. P. Chwalczewski wymierzył Nowy Rynek
łączący się północnym narożnikiem z Rynkiem Starym. Nowy Rynek w pózniejszych
czasach zwany Kozim Rynkiem spełniał funkcję targowiska, uzupełniony był siatką
ulic, które wypełniły przestrzeń między wcześniej założonymi ulicami:
Grodzieńską i Goniądzką.
W 1568 roku Knyszyn otrzymał od króla polski Zygmunta Augusta prawo miejskie magdeburskie. W dokumencie lokacyjnym była też mowa o wyjściu miasta spod prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego, dokument mówił o odbywaniu sądów karnych przed wójtem, a cywilnym przed burmistrzem, o rozwoju handlu w mieście. W Knyszynie raz na kwartał miały odbywać się tzw. jarmarki roczne; na Boże Ciało, Narodzenie
Najświętszej Marii Panny, Trzech Króli oraz niedzielę środopustną. Natomiast
targi cotygodniowe miały odbywać się we czwartki, co nie zmieniło się do dnia
dzisiejszego. W dokumencie lokacyjnym zapisano też konieczność budowy łaźni,
ratusza, postrzygalni, wybrukowania kamieniami rynku i ulic miejskich.
W 1572 roku król zmarł na dworcu w Knyszynie. Stało się to dokładnie 7 lipca o godzinie 17, w obecności referendarza koronnego Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego czytającego królowi w jego ostatnich chwilach Pismo Święte. Następnie Czarnkowski ubrał i wystawił zmarłego króla na widok publiczny. Śmierć króla wiąże się ze skandalem na całą Rzeczpospolitą z uwagi na grabież majątku
ruchomego króla.
W 1574 roku król polski Henryk Walezy nadał starostwo knyszyńskie Janowi Zamojskiemu. W latach 1579 – 1601 prawdopodobnie z jego inicjatywy wybudowano nowy kościół, którego budowę ukończono w 1600 roku, a konsekrowano w 1601 pod wezwaniem Wszystkich Świętych. Po Janie Zamojskim kolejnymi dzierżawcami Knyszyna byli: Tomasz Zamojski, Stanisław Witkowski, Mikołaj Ossoliński. W 1676 roku starostwo
zostało zastawione kupcom włoskim Orsettim, wykupione ostatecznie przez Jana
Gnińskiego i przekazane przez niego Rzeczpospolitej. W zamian za przekazanie
starostwo knyszyńskie pozostanie w jego rodzinie przez osiem pokoleń. Ostatnim
dzierżawcą w okresie międzywojennym był Karol Roger Maria Raczyński, po jego
śmierci ziemie knyszyńskie miały wrócić do Rzeczpospolitej. Organizacja
gospodarki starostwa opierała się na funkcjonowaniu kilku folwarków, w których
pracowali chłopi z okolicznych wiosek. W drugiej połowie XVII wieku w skład
starostwa knyszyńskiego wchodziło 8 folwarków z Których największy był właśnie
knyszyński z 12 okolicznymi wsiami. Liczba mieszkańców starostwa w tym czasie
nie przekraczała 3000 osób.
Po utracie niepodległości przez Polskę w wyniku III rozbioru Knyszyn znalazł się pod zaborem pruskim. W opisie miasta z 1799 roku dowiadujemy się, że w mieście mieszka 1363 osób z tego 857 w obrządku chrześcijańskim. Dowiadujemy się też, że w rynku zlokalizowany był ratusz, przy ulicy Tykocińskiej stał kościół katolicki, przy Goniądzkiej – unicki. Przy obecnej ulicy Białostockiej znajdowała się synagoga i łaźnia żydowska. Przy ulicy Rozwadowskiej mieścił się szpital katolicki. W Knyszynie znajdował się zakład sukienniczy, było 29 garncarzy, 17 krawców, 14 szewców, 13 szynkarzy, 11 murarzy, 6 karczmarzy, 2 rzeźników i 1 malarz. W 1807 roku w wyniku traktatu w Tylży Knyszyn znalazł się w Cesarstwie Rosyjskim. Nowy okupant to okres wielkiego ucisku politycznego i rusyfikacji. Jest to też okres napływu ludności żydowskiej i znacznego rozwinięcia handlu, rzemiosła i przemysłu włókienniczego co się wiązało z wprowadzeniem granicy celnej na
Narwi. Mieszkańcy Knyszyna nigdy nie pogodzili się z utratą niepodległości
przez Polskę, biorąc czynny udział w Powstaniu Kościuszkowskim, Listopadowym,
Styczniowym, cierpiąc za to w więzieniach carskich oraz na Syberyjskiej
katordze Bardzo pozytywnie na rozwój gospodarczy miasta wpłynęła budowa drogi
Grajewo – Białystok. Odwrotny skutek przyniosło usytuowanie nowo powstałej
linii kolejowej w znacznej odległości od miasta. Była to główna przyczyna,
podobnie jak i w przypadku Goniądza gospodarczej degradacji miasta.
Na początku XX wieku dobudowano do obecnego kościoła wieżę. W 1912 roku wybudowano szpital przy ulicy Grodzieńskiej. W 1915 roku zbudowano dwie nowe bożnice. W czasie I wojny światowej miasto zostało zniszczone w 25%, natomiast w czasie II wojny światowej Knyszyn został zniszczony w 55%. W okresie międzywojennym w 1925 roku wybudowano nową szkołę, w 1929 budynek magistratu. Zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Knyszyn liczył 3579 mieszkańców, aby w przededniu wojny liczyć już 4400 osób. Ludność żydowską stanowiącą około 30% mieszkańców miasta w
okresie okupacji niemieckiej wysiedlono i wywieziono do obozów. W czasie II
wojny światowej w Knyszynie znajdował się obóz pracy. Po zakończeniu wojny
przystąpiono do odbudowy miasta, tylko do 1949 roku wybudowano około 170 nowych
domów. W 1949 roku Knyszyn został ponownie zelektryfikowany.
Obecnie najcenniejszym zabytkiem na terenie Knyszyna jest kościół parafialny pod wezwaniem Świętego Jana Apostoła i Ewangelisty. Kościół jest murowany, zbudowany na planie prostokąta o powierzchni 460m2. Osobliwością jest piękny sufit kasetonowy oraz XVI wieczna chrzcielnica. W 1992 roku odsłonięto w prezbiterium kościoła tablicę z okazji 420 rocznicy śmierci króla Zygmunta Augusta. Cennym zabytkiem ziemi knyszyńskiej jest drewniany kościół parafialny pod wezwaniem Świętej Anny w Kalinówce Kościelnej. Kościół został zbudowany w 1771 roku z modrzewia. Wystrój kościoła jest barokowy. Kapitalny remont obiektu został
przeprowadzony w 1970 roku. Zabytkowe jest też ogrodzenie wokół kościoła z
murowaną bramą – dzwonnicą z końca XIX wieku, oraz ogrodzenie cmentarne z 1848
roku. Na terenie gminy Knyszyn dość powszechnie można spotkać przydrożne krzyże
wykonane z drzewa, kamienia i metalu. Osobliwością gminy są także drewniane
kapliczki słupowe wydrążone z jednego pnia drzewa.
Tekst - Arkadiusz Studniarek
Przygotowanie i opracowanie materiału zdjęciowego - Krzysztof Pochodowicz
|