Ogrodniki Kolonia, gm. Knyszyn...

Ogród powstał przed 1856 r. Dawniej zajmował obszar ok. 6,0 ha obecnie 5,4 ha Powstał jako jednownętrzowy ogród kwaterowy o przewadze funkcji użytkowych.
Siedzibę dworską w Ogrodnikach Kolonii zlokalizowano wśród porośniętych lasem niewysokich wzgórz, nad bezimiennym strumieniem - dopływem rzeki Rzepnej przy gościńcu łączącym położony ok. 1 km. Dalej na północny -zachód majątek Ogrodniki (patrz hasło nr 104 - Ogrodniki PGR) z Jasionówką, stanowiącą do 1824 r. centrum dóbr.
Siedziba ta, należąca początkowo do Oborowiczów, powstała po częściowym rozpadzie dóbr jasionowskich w 1824 r. i stanowiła centrum niewielkiej włości, wyodrębnionej z majątku Kalinówka Kościelna przed 1856 r. Prosta kompozycja założenia składa się z prostokątnego, otoczonego dookoła drogami ogrodu i sąsiadującego z nim, prostokątnego terenu, zajętego przez dziedzińce i zabudowania. Jednownętrzowy ogród, podzielony krzyżującymi się drogami, wysadzany był drzewami owocowymi. Otaczały go szpalery i aleje drzew ozdobnych. W otoczeniu zabudowań, zlokalizowanych niedaleko strumienia, pozostawiono kilka starych drzew z rosnącego tu wcześniej lasu. Większość otaczających tę siedzibę lasów została potem wycięta, a ich miejsce zajęły pola uprawne.
Lokalizacja istniejącego do lat 50-tych XX w. dworu pochodzi prawdopodobnie z okresu późniejszego niż ogród. Budynek ten wzniesiono na północny-wschód od dziedzińca gospodarczego na osi jednej z dróg biegnących po granicach ogrodu. Przed dworem skomponowano podjazd otoczony grupami drzew i krzewów ozdobnych. Droga dojazdowa do dworu została obsadzona dębami, klonami i lipami i pełniła odtąd funkcje reprezentacyjnej alei dojazdowej. Z drogi rozciągały się widoki na doliny strumienia i rzeki.
Prawdopodobnie w latach 80-tych XIX w. Kolonia Ogrodniki przeszła, drogą ożenku, na własność Toczyłowskich. Powiązano wtedy w jedną całość siedzibę dworską i położone tuż obok zabudowania należące do Toczyłowskich. Funkcjonowały, zatem obok siebie dwie części gospodarcze. Stopniowo usuwano zabudowania wzniesione, przez Oborowiczów. Ich miejsce zajął sad, a funkcje przejęły bardziej oddalone od dworu budynki dawnego siedliska Toczyłowskich. Na pocz. XX w. wzniesiono tam też szereg nowych zabudowań. Oddzielała je od sadu aleja lipowa. W tym samym czasie wnętrze ogrodu zostało podzielone nowo posadzonymi szpalerem klonowym. Wtedy też, w okresie międzywojennym, dokonano nowych nasadzeń uzupełniających drzewostan alei i szpalerów.
Ostatnimi przed II wojną właścicielami "Majątku Toczyłowskiego" byli synowie Stanisława: Zygmunt, Stanisław i trzeci, o nieustalonym imieniu. W 1949 r. pozostający w dość dobrym stanie obiekt, został upaństwowiony i włączony do PGR Ogrodniki. Od 1975 r. stanowi własność PGR Knyszyn, Zakładu w Ogrodnikach. Po 1949 r. założenie opustoszało, a istniejące zabudowania były tylko częściowo wykorzystywane do celów magazynowych, więc w latach 50 -tych i 60- tych rozebrano większość budynków. Bo dziś przetrwała tam tylko ruina stodoły.
Drzewostan ogrodu został znacznie przetrzebiony, pozostała jednak część drzew alei i szpalerów, pozwalająca na rekonstrukcję dawnej kompozycji. Usunięto natomiast sady, których miejsce zajęło pastwisko. Większość zachowanych starych drzew pochodzi z pocz. XX w. lub z okresu międzywojennego. Wyróżniają się tylko 2 stare dęby w wieku ok. 150-200 o Ć pni 114-126 i 136 cm oraz dziewiętnastowieczny żywotnik rosnący dawniej przy podjeździe. W otoczeniu wnętrza po dawnym dworze i podjeździe, przetrwały wśród zarośli nieliczne krzewy ozdobne. Całość uzupełnia młoda roślinność wyrosła przy drogach i towarzysząca zachowanym starym alejom i szpalerom. Łącznie wyodrębniono tu 26 gatunków drzew i krzewów.
Ta, położona w ciekawym widokowo krajobrazie kompozycja, jest dziś z dwóch stron otoczona lasami. Z pozostałych również przesłaniają ją lasy, ale rosnące w pewnym oddaleniu. Bardzo zdewastowany i widoczny tylko z pobliskich pól ogród nie odgrywa większej roli w krajobrazie.

Ogrodniki (Ogrodniki PGR) gm. Knyszyn
Ogród powstał po 1824 r., na miejscu wcześniejszej, renesansowej kompozycji, w końcu XIX w. został przebudowany. Dawniej i obecnie 7,8 ha.Do dzisiaj częściowo zachowany regularny ogród użytkowy. Siedzibę dworską w Kalinówce (taką nazwę historycznie nosiła) zlokalizowano z dala od osad, w terenie otwartym, na wzgórzu z trzech stron otoczonym dolinami łączących rzek: Nereśli i Rzepnej, w której zlewisku wykopano później kompleks stawów rybnych. Granicą siedziby biegła droga z Kalinówki Kościelnej.
Pierwotnie mieścił się tu zarząd dziedzicznych dóbr Kalinówka Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła, które otrzymał on od Aleksandra Jagiellończyka (wielkiego księcia litewskiego w latach 1492-1506). Radziwiłł kolonizując swą własność 20 IV 1511 r. uposażył kościół w Kalinówce, pw. św. Anny , św. Mikołaja i św. Leonarda, m. in. w 4 włóki gruntu.
W 1529 r., gdy rozgorzała walka pomiędzy królową Boną, a spadkobiercami zmarłego w 1522 r. Mikołaja Radziwiłła, o pas puszcz pomiędzy rzekami Nereślą i Brzozówką dobra Kalinówka zostały zajęte na rzecz króla. 2 I 1534 r. Zygmunt August zwiększył uposażenie plebana w Kalinówce, zezwalając na budowę filialnej kaplicy w nowej woli, wsi Brzozowej. Swym zasięgiem ówczesna parafia kalinowska objęła więc tereny aż po rzekę Brzozową, co odzwierciedla pierwotny zasięg dóbr kalinowskich, według nadania Aleksandra Jagiellończyka.
24 V 1536 r. w Wilnie sąd królewski Zygmunta Starego postanowił zwrócić Kalinówkę - ojcowiznę odebraną Janowi Radziwiłłowi, staroście żmudzkiemu:
Dobra zaś Kalinówka, które podług świadectwa tegoż starosty [żmudzkiego Jana Radziwiłła] wydarte mu były i w imieniu najjaśniejszego syna naszego zajęte, przeciwko prawom własności i dziedzictwa tegoż starosty, czego dowodził i dowiódł, złożeniem przed nami przywileju donacji od najjaśniejszego niegdyś Aleksandra króla, brata naszego najukochańszego, ojcu jego uczynionej, rozkazaliśmy i jako i teraz rozkazujemy, ażeby też dobra Kalinówka, podług tegoż przywileju, z opisanemi w nim granicami, temuż staroście wolnie oddane były, jako oddane być powinny, tak dla niego, jako i dla jego sukcesorów, na wieczne przez nich tychże dóbr trzymanie i posiadanie, jak o tem treść przywileju wspomina.
Dobra Knyszyn miały zostać przy młodym królu Zygmuncie Auguście, jednak wykonawcy woli króla, dokonujący 1 XI 1536 r. w terenie delimitacji dóbr knyszyńskich młodego króla nie zrealizowali wyroku sądu z 24 V 1536 r. Wobec nieobecności zawezwanego do rozgraniczenia Jana Radziwiłła wytknęli granicę według własnego uznania, wzdłuż rzeki Nereśli, a więc pochodząca ze starego nadania Aleksandra Jagiellończyka Kalinówka pozostała w obrębie własności Zygmunta Augusta. Rozgraniczeni z 1 XI 1536 r. w charakterystyczny sposób milczało, gdy przy opisie granicy biegnącej Nereślą mijano Kalinówkę.

Później niż Kalinówkę, bo dopiero 1 I 1509 r., Mikołaj Radziwiłł przywilejem wystawionym w Wilnie przez króla Zygmunta I, otrzymał dobra rajgrodzkie i goniądzkie. Kalinówka nie musiała pełnić funkcji rezydencjonalnych. Oddano, więc siedzibę dworską w Kalinówce wójtowi nowo kolonizowanego wójtostwa knyszyńskiego. Wójtem knyszyńskim został podskarbi nadworny Mikołaja Radziwiłła Iwachno Michałowicz z Kurzeńca. W 1510 r. Mikołaj Radziwiłł dał mu ponadto wieś Przytulankę, którą poprzednio kniaź Michał Gliński nadał Mateuszowi Potockiemu. Iwachno z Kurzeńca nabył też od szlachciców ziemi bielskich dobra Sikory (zob. nr 129), o które później 18 VI 1550 r. jego synowie toczyli przed sądem królewskim spór z Wojciechem Jasieńskim kuchmistrzem JKM. Jako wójt knyszyński w 1522 r. dysponował ponadto 10 włókami w Kalinówce.
Również dokument funduszowy kościoła farnego w Knyszynie z 5 VII 1520 r. nazywa Iwana Michajłowicza Chorzewicza wójtem knyszyńskim.
W 1528 r. król Zygmunt I zwolnił go z odpowiedzialności, wobec wszelkich osób, z tytułu urzędów, które piastował przy zmarłym Mikołaju Radziwille woj. wileńskim. Dorobił się znacznego majątku. Obecny był w dniu 18 X 1529 r. w wielkiej sali Zamku Dolnego w Wilnie w czasie uroczystości wyniesienia na tron wielkoksiążęcy Zygmunta Augusta. Zapewne z urodzenia był prawosławnym, ale najprawdopodobniej przyjął rzymski katolicyzm. W imieniu królowej Bony nadawał popom cerkwie. W 1528 r. Radziwiłłowie odebrali mu prawa do Kalinówki. wójtostwo knyszyńskie powierzono komu innemu. Dzięki zasługom dla Bony, na służbę, do której przeszedł od Radziwiłłów i wielce zasłużył się w procesie przeciwko niedawnym chlebodawcom zwrócono później jego synom odebraną Kalinówkę posiadanego dożywotniego uposażenia wójtowskiego w Kalinówce. Iwachno zmarł w 1544 r.
Dwór Kalinówkę otaczały tereny nie skolonizowane. 24 IX 1544 r. król Zygmunt August dał Jakubowi Choromańskiemu, zwanemu Mordonka przywilej aby wyrabiał puszczę, a osadzał ludźmi, za pracę daje mu król dziesiątą łąkę, a dziewięć na króla, które to wszystkie włóki daje panom Kurzenieckim wiecznemi czasy. 12 VII 1546 r. z Wilna Zygmunt August polecił wójtowi Mordonce aby tę wszystką osadę nową puścił panom Kurzenieckim, dworzanom KJM. Tego samego dnia król wysłał komisję na skupienie Mordonki, wójta. 15 X 1546 r. w Knyszynie nosił datę list więsczy podstarościego knyszyńskiego i ograniczenie kopcami gruntu puszczy knyszyńskiej panom Kurzenieckim.
15 V 1547 r. w Wilnie datowany był przywilej Zygmunta Augusta na skupienie wójta Jakuba Mordonki z wójtostwa, które to miał wójtostwo od króla Zygmunta Augusta. 20 I 1548 r. król pisał z Piotrkowa do Aleksandra Chodkiewicza namiestnika knyszyńskiego, wojewody nowogrodzkiego, aby on z Maciejem Lewickim, te Kąty lasów obwiódł i ograniczył od Bobrówki. 13 X 1549 w Krakowie datowany jest przywilej na Jasionówkę, zwaną nova Radicae Brzozowa i na Słomiankę. 22 IV 1552 r. dokumentem wystawionym w Wilnie Zygmunt August dał synom Iwachny Kurzenieckiego obszar dawnego wójtostwa knyszyńskiego w Kalinówce - ostrów puszczy między rzekami Rzepną i Jaskrą.

Córka Piotra Chwalczewskiego, starosty knyszyńskiego (1553-1564) wyszła za mąż za Kurzenieckiego, najpewniej Łukasza. W styczniu 1562 r. doszło do porozumienia pomiędzy Chwalczewskim, a Kurzenieckim odnośnie posagu. Powinowactwo miało doniosłe znaczenie dla wzrostu fortuny rodu Kurzenieckich. Lustratorzy starostwa knyszyńskiego w 1602 r. pisali: Kalinówka, Stara Wola, Jasionówka, Słomianka i Choboty - wsi na gruncie starostwa knyszyńskiego zasadzone, lecz je teraz trzymają panowie Kurzenieccy, mając je sobie za dziedziczne i podzielili się jemi po ojcu swem i takową nam sprawę dawano o tych wsiach, iż Kalinówka, którą przedtym zwano i teraz jeszcze zowią Wojtowcami (bo są inne dwie - jedna Królewska, a druga Wójtowska - Kalinówki) była na wójtostwo i 100 kop lit. sumy na niej miało być zapisanych, do której Kalinówki pan Chwalczewski, starosta naonczas knyszyński panu Kurzenieckiemu, gdy jego córkę pojmował, Starą Wolę przyłączył.
A Jasionówka, Słomianka i Choboty przedtym jeszcze były rozkopane. I tak to ludzie przed nami twierdzili, iż to wszystko królewszczyzna, o czym wziąwszy wiadomość posyłalichmy do panów Kurzenieckich, jeśliby chcieli dopuścić lustracjej na te dobra, albo nie? Na co żadnego responsu nie było. Pewnie nadużycia spowodowane forowaniem zięcia Kurzenieckiego stało się przyczyną pozbawienia Piotra Chwalczewskiego, wielkiego reformatora gospodarczego stanowiska dzierżawcy knyszyńskiego. Najwidoczniej nadanie Zygmunta Augusta było jedynie dożywotnie, a nie dziedziczne. To też spowodowało, że nie Kalinówka, która od dawna była w ręku Kurzenieckich, a Jasionówka stała się centrum własności i tam umieszczono główną rezydencję właścicieli.

Zresztą Łukasz Iwachnowicz Kurzeniecki miał w starostwie knyszyńskim jeszcze inne wójtostwo - dobrzyniewskie. W dokumencie uposażeniowym plebana w Dobrzyniewie Kościelnym wystawionym w Goniądzu 9 VI 1519 r. czytamy, że dziesięcinę m. in. miał opłacać ze swoich ról Łukasz Kurzeniecki, wójt dobrzyniewski. Siedzibę wójtostwa założono w Jurowcach. Przed 1509 r. w tym miejscu miał swoją siedzibę gajewnik dworu bielskiego, któremu odebrał tę własność Mikołaj Radziwiłł. Odebrane grunty dał Łukaszowi Kurzenieckiemu, wójtowi dobrzyniewskiemu, który tam domom sedit i senožaty ego zachodnyi pod nim i derevo bortnoe nebožčik p. voevoda v nego otnjal i Lukašu otdal, a tak i teper ključnik belskij podle davnosti, za toe derevo dan' na mnie beret. I później dwór był własnością szlachecką rodziny Kurzenieckich, posesorów Kalinówki i Jasionówki. W 1571 r. Jurowce należały do Jerzego Kurzenieckiego, syna Łukasza, od którego imienia urobiona została nazwa obowiązująca do dziś - Jurowce. W 1611 r. w testamencie Jan syn Jerzego przekazał Sokołdkę swemu synowi Stefanowi, ten zmarł w 1635 r.
Siedziba Kurzenieckich w Kalinówce mieściła się na płn.wsch. od obecnej kompozycji, w miejscu, gdzie rosną dwie okazałe ok. 300-letnie lipy. Wskutek działów rodzinnych Kalinówka znalazła się w dziale Jerzego Łukaszowicza Kurzenieckiego (zm. po 1596 r.). Po nim władali: syn Jerzego - Jan Kurzeniecki (zm. 1611 r.) i Olbracht - syn Jana Kurzenieckiego (1611-po 1644 r.). Kalinówka straciła swoje cechy rezydencjonalne na rzecz Jasionówki, gdzie od 1552 r. Kurzenieccy zamieszkiwali. Kalinówka stała się jednym z folwarków, skąd usuwano elementy ozdobne, a w czasach późniejszych wojen siedziba ta została zniszczona.
W 2 połowie XVII w. Kalinówka była własnością Antoniego Karpia i Duninówny Karwickiej. W rękach Karpiów Kalinówka pozostawała do 1733 r., kiedy nabył ją Wiktoryn Kuczyński (1668-1737), kasztelan podlaski, właściciel sąsiedniej Jasionówki. W swym pamiętniku zapisał: Rok 1733 r... A jam będąc w Jesionówce skontraktowałem o Kalinówkę cum attinentiis z JMP Karpiem, wojskim grodzieńskim za sume 66000 zł za dziedzictwo i zaraz za wyliczeniem 55 000 otrzymałęm donacje w grodzie goniadzkim, a na 11 000 zapisałem się w tymże grodzie JMP Karpiowi i zaraz odebrałem w posesję, chłopom woły podawałem. W latach 1737-1762 dobra jasionowskie i Kalinówka była własnością syna kasztelana Kazimierza Kuczyńskiego, podkomorzego ziemi bielskiej. Po jego śmierci dobrami zarządzała wdowa Anna z Narzymskich 1-o voto Kuczyńska 2-o voto Zaleska. W 1784 r. stała się własnością syna Kazimierza i Anny z Narzymskich - Józefa Kuczyńskiego, który 29 IX 1805 r. popełnił w Jasionówce samobójstwo. Wywołało to komplikacje własnościowe. Majątek spadł na siostrzeńców samobójcy - dzieci Michała Starzeńskiego (1757-1823) i jego żony Anny Barbary Kuczyńskiej. Córka ich wyszła na mąż za Joachima Wołłowicza (1783- 2 I 1842), od 1814 r. marszałka szlachty i gubernatora obwodu białostockiego, senatora.

Po rozprzedaży dóbr jasionowskich w r. 1824 Kalinówkę nabył Adam Rutkowski, który obok zniszczonej starej siedziby, przy gościńcu, w bliższym sąsiedztwie stawów wybudował nowe zabudowania folwarczne. Nową siedzibę nazwano Ogrodnikami. Jej kompozycja nie posiadała początkowo elementów ozdobnych. Dopiero syna Adama Rutkowskiego - Ludwik Mateusz, po 1890 r., uzupełnił ja o ozdobne nasadzenia.
Po wzniesieniu na pocz. XX w. drewnianego dworu założenie składało się z obszernego dziedzińca (przy którym obok dworu stały budynki gospodarcze) oraz z dwóch sadów, położonych po obu stronach dziedzińca, a otoczonych szpalerami drzew i krzewów. Po granicy układu biegła aleja długości ok. 2 km, posadzona w k. XIX w., przy drodze z Kalinówki Kościelnej do Chobotek. W alei rosły wierzby, brzozy i dęby. Z dziedzińca wybiegała na płd. droga, wiodąca do kompleksu stawów rybnych. Wzdłuż tej drogi wyprowadzono oś widokową, na sąsiadujące ze stawami wzgórze zwane Mołodziejko, tradycyjnie uznawane za kultowe.
W latach 1899-1905 właścicielem Ogrodnik był Olimpian Rutkowski, s. Ludwika Mateusza. W 1905 r. sprzedał on majątek Franciszkowi Borkowskiemu. Od Borkowskich, w bliżej nieznanym czasie, Ogrodniki przeszły w ręce Toczyłowskich. W 1928 r. ich właścicielem był Bolesław Toczyłowski. W rękach tej rodziny pozostały do 1944 r., kiedy to przejęto je na cele reformy rolnej. Do 1949 r. założenie nie uległo większym zmianom, natomiast w l. 50-60-tych XX w. zostało znacznie przekształcone poprzez wzniesienie kompleksu zabudowań mieszkalnych i gospodarczych PGR Knyszyn, Zakładu w Ogrodnikach.
Oprócz 2 pomnikowych lip (średnica pni 124 i 131 cm), zachowanych w pierwotnej siedziby rezydencjonalnej, rosną tu drzewa sadzone w k. XIX w. i na pocz. XX w.: dęby, wierzby, topole, klony, jesiony i brzozy. Zachowała się niewielka ilość krzewów ozdobnych i drzew owocowych w dawnych sadach. Teren ogrodu zasłoniły od płn.wsch. olsy rosnące nad strumieniem.
Mimo korzystnego usytuowania w krajobrazie - stanowiącego przykład umiejętności kompozycyjnych XVI-wiecznych założycieli siedziby, wydatnie przekształcony po 1950 r. skromny XIX-wieczny ogród nie posiada większych walorów widokowych.
Arkadiusz Studniarek.

Całość informacji i zdjęcia - Autora...