Autorami opracowania się dr hab. prof. UwB Józef Maroszek i mgr Arkadiusz Studniarek. Materiały na podstawie których powstało opracowanie pochodzą z archiwów polskich i zagranicznych. Prace nad książką trwały dwa lata. Zawiera ona opis dziejów miejscowości z terenu gminy Trzcianne jak również rodów je zamieszkujących.
Środki uzyskane ze sprzedaży przeznaczone będą na przetłumaczenie archiwów trzciańskiej parafii. Towarzystwo planuje w przyszłości wydać zeszyty poświęcone każdej miejscowości. Książki do nabycia w siedzibie Towarzystwa Miłośników Ziemi Trzciańskiej, ul. Wojska Polskiego 11, tel. (85) 738-50-35 (twarda obwoluta, 404 stron).
Szanowni Państwo,
z wielką przyjemnością przekazuję Państwu monografię zatytułowaną "Dzieje Trzciannego i obszaru gminy Trzcianne w XV-XX wieku". Jest to pierwsze obszerne opracowanie historyczne tej części województwa podlaskiego, którą mam zaszczyt reprezentować.Praca zawiera dzieje ziemi trzcianskiej od czasów panowania książąt mazowieckich, poprzez działalność osadniczą Aleksandra Jagiellończyka, osadnictwo rycerski, bojarskie i drobnoszlacheckie, problematykę gospodarczą, wśród której sporo miejsca poświęcono eksploatacji puszcz, czasy powstań narodowych w XIX wieku, dwie wojny światowe, czasy powojenne, po lata współczesne. Ważne miejsce zajęła tu problematyka organizacji i funkcjonowania lokalnego Kościoła.
Jestem przekonany, że przedstawione w książce wyniki badań historycznych przysłużą się - głównie mieszkańcom i osobom mającym tu swoje korzenie - do wzbogacenia wiedzy o naszej Małej Ojczyżnie.
Życzę Państwu przyjemnego spędzenia czasu przy lekturze książki. Zdzisław Dąbrowski
Wójt Gminy Trzcianne
Prezes Towarzystwa Miłośników Ziemi Trzcianskiej.
JÓZEF MAROSZEK, ARKADIUSZ STUDNIAREK
"DZIEJE TRZCIANNEGO I OBSZARU GMINY TRZCIANNE W XV-XX WIEKU"...
CZĘŚĆ 3.
Granica państwowa z lat 1401-1424 utrwalona została w postaci granic własnościowych - terytoriów należących do prywatnych dóbr goniądzkich i tykocińskich.Jerzy Wiśniewski pisał: Trzcianne. Wieś położona na wschodnim brzegu rozległych bagien biebrzańskich, w części ziemi zajętej około 1400 przez wielkiego księcia litewskiego Witolda. Wzmiankowana 1456 [?]. Przez cztery wieki dwie wsie. Jedna w dobrach Goniądz Wielkiego Księstwa Litewskiego, druga w dobrach Tykocin Gasztołdów. Trzcianne wraz z dobrami goniądzkimi nadane po 1503 Michałowi Glińskiemu, następnie mu skonfiskowane, otrzymał 1509 wraz z dobrami goniądzko-rajgrodzkimi Mikołaj Radziwiłł wojewoda trocki. Od 1571 własność królewska w starostwie knyszyńskim. Drugie Trzcianne wraz z dobrami Tykocin od 1542 także własność królewska, w leśnictwie tykocińskim.
Od 1661 wraz z Tykocinem własność hetmana Stefana Czarnieckiego, następnie Branickich. Część Trzciannego goniądzkiego od pocz. W. XVI do końca w. XVIII w posiadaniu Niewiarowskich herbu Lubicz. W pocz. W. XIX starostwo knyszyńskie z Trzciannem własnością Krasińskich. Do rozbiorów w ziemi bielskiej woj. podlaskiego. Od końca wieku XVIII przybiera charakter osady handlowo-rzemieślniczej; w XIX do II wojny światowej większość ludności stanowili Żydzi. Zwane było miasteczkiem, aczkolwiek formalnie nie posiadało praw miejskich. W rozplanowaniu śladem targowego charakteru osady pozostał trójkątny plac przed kościołem, obecnie skwer. Niewątpliwie na lata 1401-1424 należy datować powstanie najstarszego kościoła trzciańskiego. Powiat goniądzki wcześniej wchodził w skład diecezji płockiej, a wraz ze zmianą przynależności państwowej został podporządkowany władzy biskupów wileńskich. Książę Witold dla zerwania więzi z Mazowszem musiał zorganizować kościoły parafialne w Goniądzu i Trzciannym. Akty fundacyjne nie zachowały się, a książę zapewne ich wcale nie spisał, bo pozostawały w sprzeczności z prawem kościelnym, gdyż terytorium powiatu goniądzkiego (w 1325 r. aż pod same Grodno, a od 1358 r. aż po rzeki Nettę, Biebrzę, Brzozówkę, Czarną, Sokołdkę, Supraśl i Narew) należało do diecezji płockiej.
Najstarszy dokument kościoła w Trzciannym z 2 maja 1496 r. mówi o tej placówce jako istniejącej od dawna, a jedynie aktywna działalność osadnicza Aleksandra Jagiellończyka skłoniły miejscowego plebana do zadbania o dochody z nowo kolonizowanych osad. Przywilej stwierdzał, że w samym Trzciannym likwidacji uległ folwark wielkoksiążęcy, na którego gruntach osadzono kmieci.
Może powstanie kościoła w Trzciannym było reakcją na fundację po przeciwnej stronie rzeki Biebrzy w 1420 r. kościoła w Romanach, pierwszej placówki duszpasterskiej na kolonizowanym wówczas terytorium starodawnej parafii wiskiej. Biskup płocki Jakub utworzył samodzielną parafię Romany. Jak niżej stwierdzono terytorium mazowieckie sięgało aż do gościńca wiodącego z Wizny przez Łazy i Trzcianne do Goniądza. Granica biegła przez Trzcianne.
Grunta na których (w 1496 r.) założono wieś Zubole w związku z tym pozostawały w granicach utworzonej w 1420 r. parafii w Romanach. Do dziś wśród gruntów zubolskich notowana jest nazwa łąk Romaniska, które w XVIII w. należały do kościoła trzciańskiego. Charakterystycznym jest, że tekst aktu rozgraniczenia Mazowsza z Litwą z 1358 r. zachował się w związku z próbą uszczuplenia terytorium podległego mazowieckiego kościoła w Wiźnie. 7 września 1434 r. pleban wiski uzyskał u biskupa płockiego Stanisława zatwierdzenie i transumpt rozgraniczenia ziem należących do Mazowsza i Litwy z 1358 r. Transumpt, z którego Lubomirski, wydawca Kodeksu Mazowieckiego zaczerpnął tylko treść aktu z 1358 r. zaginął i pełnej treści aktu nie znamy.
Litterae ratificationis concordiae occasione limitum terrae Visnensis et districtus Grodnensis, seu Mazoviae et Lithuaniae, inter praedicta ducatus factae ubi specificantur praetera ad ecclesiam Visnensem et ad bona Tykocin - streszczono w 1798 r., w regestrze dokumentu z 1434 r., w spisach oryginalnych aktów pergaminowych przejmowanych przez Prusaków po III rozbiorze Polski w tzw. Archiwum Polskim. Akcja plebana wiskiego spełzła na niczym.
Data tego aktu - 1434 r. daje podstawę do przypuszczenia, że wówczas książęta mazowieccy na krótko odzyskali powiat goniądzki, co miało łączyć się z potwierdzeniem starej granicy.
Domyślać się dziś jedynie możemy, że ponadto w Trzciannym w latach 1401-1424 funkcjonował witoldowy dworzec obronny, najpewniej w sąsiedztwie świątyni, bo wzgórze kościelne świetnie się do tego nadawało. Dokument funduszowy kościoła trzciańskiego z 1496 r. mówi o likwidacji w Trzciannym folwarku wielkich książąt litewskich, którego grunta podzielono pomiędzy kmieci. Folwark, który dotrwał do czasów Aleksandra Jagiellończyka był niewątpliwie pozostałością witoldowego dworca strzegącego biegnących tu granic i dróg. Na ile możemy się zorientować, analizując w świetle późniejszego układu ról beneficjum kościelnego, na gruntach likwidowanego folwarku powstała wieś Zubole. Poświętne trzciańskie graniczyło przez strumień Trzszcianka (Muchawiec) z mazowieckim (do 1425) powiatem tykocińskim, a przez gościniec (z Wizny przez Zawady i Łazy do Goniądza) z pozostawionym przy ziemi wiskiej Mazowsza częścią powiatu goniądzkiego. Gościniec ten w źródłach historycznych z XVI-XVII w. nosił nazwę Witoldowa Droga, co raz jeszcze podkreśla rolę, jaką ten władca odegrał w uformowaniu osadnictwa i panujących tu porządków.
Znakomity znawca dziejów tych ziem Ignacy Kapica-Milewski w 1801 r. pisał: w dawnych czasach Mazowsza z Tykocinem sucha granica była, to jest gościniec publiczny od Łomży idąc do wsi szlacheckiej Zawady nazwanej, w ziemi łomżyńskiej, powiecie zambrowskim, na pograniczu Podlasia leżącej, nad rzeką Sliną. Na której rzece most, a za nim wieś Łopuchowo, dawniej po części tylko, potym całkowicie do Tykocina należąca. Za którym, na drugiej stronie tejże rzeki połowa namienionej wsi Łopuchowa, tudzież pola, lasy i łąki wszystkie po lewej stronie tegoż gościńca nad rzeką Sliną rozciągające się do ziemi łomżyńskiej należały, a po prawej do Tykocina. Która to rzeka w Narew wpływa.
Dalej wspomniony gościniec szedł przez wieś szlachecką Nieciece zwaną, już w ziemi bielskiej leżącą, nad rzeką Narwią, na której był most. A za nim tenże gościniec do Goniądza ciągnął się. I wszystkie lasy, pola, wsie, folwarki po lewej stronie przerzeczonego gościńca do ziemi wiskiej należały, a po prawej do Tykocina.
I tym sposobem wzmiankowany gościniec ziemię łomżyńską i wiską rozgraniczał i oddzielał od dóbr tykocińskich i innych szlacheckich, aż do kolumny z cegły murowanej, która i dnia dzisiejszego (1801 r. - JM), przy granicy folwarku tykocińskiego Nowa Wieś rzeczonego, z Tykocina idąc do Goniądza, po prawej stronie znajduje się, pod wsią Trzcianne rzeczoną, a za tąż wsią druga kolumna, także z cegły murowana, oznaczająca przedtym granice dóbr goniądzkich i knyszyńskich. Gościniec wyżej tyle razy powtórzony Litwa nazywała Drogą Witoldową. Stwierdzenia swe Kapica Milewski oparł niewątpliwie na opisie rozgraniczenia, przeprowadzonego w 1533 r., w którym stwierdzono: Od mostu zaś zniszczonego na rzece Narwi prowadziła stara droga łomżyńska, pomiędzy ziemiami wiską i Litwą, przez wzniesienie zwane Przełajną Górą. I od tej góry wiódł stary gościniec przez środek wsi Trzcianne - po prawej stronie środek wsi należy do Litwy, do Goniądza. I tenże środek wsi ma pani wojewodzina (Elżbieta z Sakowiczów Radziwiłłowa) należący do dzierżawy goniądzkiej. A z lewej strony wymienionej drogi, druga część środka tej wsi zwanej Trzcianne, należała przedtem do ziemi wiskiej, lecz zajęta została przez pana Gasztołda. I jest to wieś (Nowa Wieś-przyp. JM) wybrana i wielka. I z wyżej wymienionej wsi Trzcianne prowadzi stary gościniec (wielokrotnie już wspominany) obok lasu zwanego Barwik przez Polwy (?) i Biele aż do Goniądza. To wszystko zaś, co jest od zburzonego mostu na rzece Narwi po lewej stronie drogi łomżyńskiej leżące, to wszystko i prawowicie należy do ziemi wiskiej.
Zresztą rewizorzy z 1533 r. korzystali w swych stwierdzeniach ze spisanych w 1504 r. relacji lokalnych świadków. Do wyroku w procesie toczonym bowiem w 1504 r. o granice Mazowsza i Litwy zgromadzono pokaźny materiał dowodowy, choć do wyroku i samego rozgraniczenia wówczas nie doszło. W 1784 r. w opisie parafii trzciańskiej pleban odnotował, że przy gościńcu wiodącym z Bajek do Goniądza przez Trzcianne znajdują się dwie stare, murowane z cegieł kolumny. Pierwsza z nich ustawiona była przy gościńcu z Trzciannego do Tykocina: droga do Tykocina razem trakt publiczny warszawski, począwszy od kościoła parafialnego, trzciańskiego, gdzie wyjeżdżając z brodku na pagórek, o kilkaset kroków kolumna z cegieł wymurowana i nadrujnowana, przy samej drodze po lewej ręce, od której drogi rozłączające się: w lewo do wsi nazwanej Bayki, a prawą do wsi Nowawieś. Druga kolumna znajdowała się przy gościńcu z Trzciannego do Goniądza: droga do Goniądza, (gdzie jest kościół parafialny graniczący), między północą i wschodem letnim, począwszy od kościoła trzciańskiego, gdzie wyjeżdżając na pole otwarte o kilkadziesiąt kroków, kolumna z cegieł wymurowana po lewej stronie, tuż przy drodze, przy której drogi rozchodzące się, w lewą do wsi Choynowa, w prawo do wioski Boguszek, w prawą kręto do Knyszyna, Kalinówki i Pisank, wsi szlacheckiej.