Powiat moniecki jest znany, ale czy naprawdę do końca poznany? Położony jest w centralnej części województwa podlaskiego. Jego środowisko przyrodnicze charakteryzuje się bogactwem form: różnorodnością lasów, dużą ilością bagien, czystym powietrzem - jest to obszar dziewiczej przyrody.
Powiat moniecki to również bogata historia, zawierająca losy interesujących ludzi... Na trwałe wpisała się w dzieje miast i wsi wchodzących dzisiaj w skład powiatu. Wywołuje różne skojarzenia i emocje, które mają niewiele wspólnego z dzisiejsza rzeczywistością.
O tym jak powstawał i jak się rozwijał opowiada ta książka. Przekazana do rąk Czytelników stara się mówić o złożonym i często trudnym do udokumentowania procesie funkcjonowania powiatu. Wierzę, iż ta publikacja spotka się z zainteresowaniem odbiorców i przyczyni się do lepszego poznania historii regionu i stanowić będzie inspirację do dalszych pogłębionych badań.
Niniejsze opracowanie nie ma charakteru naukowego, nie jest też monografią powiatu monieckiego w pełnym tego słowa znaczeniu. Jest przyczynkiem do dziejów powiatu. Opisując dzieje powiatu monieckiego w okresie PRL-u oparłem się w przeważającej mierze na ówczesnej oficjalnej prasie lokalnej i krajowej.
Inicjatywa wydania tej publikacji wyszła od Zarządu Powiatu II Kadencji w 2003 roku. W swoim i jego imieniu zapraszam do lektury.
Sławomir Radecki.

"Powiat Moniecki 1954 - 2004"

Rozdział I.
Stolica powiatu dawniej.

Najstarsze informacje mówiące o Mońkach pochodzą z XVI w. W swoim słowniku Stanisław Rospond podaje, iż nazwa Mońki została odnotowana już w 1545 r.
"Jest to nazwa rodowa od nazwiska Moniek (...). Z pewnością od tej samej podstawy urobiono nazwisko znakomitego kompozytora Stanisława Moniuszki (1818-1872). W języku białoruskim 'monja' oznacza brzuch. Prawdopodobnie należy przyjąć, iż na tym terenie podlaskim Mońki są spolszczeniem białoruskiego antroponimu".
Nieco inne wyjaśnienie nazwy Moniek prezentuje heraldyk Andrzej Kulikowski. W "Biuletynie Monieckim" z 1995 roku wyjaśnia, iż w XVI w. Było tu "gniazdo rodowe Mońków herbu Rawicz, a protoplastą rodu był Mońko". Dalej pisze, że "Mońko to zdrobnienie (deminutivum), nazwisko patronimiczne utworzone od imienia Monesław (tak podaje Zygmunt Gloger). Od tegoż imienia urobiono nazwisko Moniek i Moniuszko."

Sieć kolejowa.
Jednym z głównych czynników, który przyspieszył rozwój gospodarczy i społeczny terenów położonych wokół Moniek, i samej miejscowości, była sieć komunikacyjna.
To dzięki niej współdecydowano, i robi się to nadal, o lokalizacji wielu inwestycji, nie tylko przemysłowych.
W latach sześćdziesiątych XIX w. Szczególnie szybko wzrosła ranga komunikacji kolejowej, spychając na plan dalszy drogi kołowe i inne.
Szlak kolejowy biegnący z Odessy przez Kijów - Brześć Litewski (nad Bugiem) - Białystok - Grajewo - Ełk do Królewca został oddany do użytku w 1873 r. Od samego początku stał się bardzo popularny i przyczynił się do znacznego rozwoju osad, przez które biegł. Z tej okazji skorzystały Mońki.
Wkrótce w pobliżu stacji pracownicy kolei zbudowali parę domów, tworząc niewielka osadę, która już wówczas mogła w pełni korzystać z szansy, jaką dawała jej stacja kolejowa.
Odnotowywano nadspodziewanie duży ruch osobowy nie tylko w Mońkach, ale Osowcu i Knyszynie - w tym ostatnim stacja ulokowana została 5 km od miasta. Główną z przyczyn natężenia ruchu osobowego, była siła robocza podróżująca do samego Białegostoku.

Przebieg linii kolejowej przez osadę moniecką zdystansował miasta o bogatej historii, jak Goniądz ulokowany 6 km od stacji i Knyszyn - 5 km.
Istotne znaczenie, sprzyjające wzrostowi osady monieckiej, miała szosa Osowiec - Knyszyn, której budowa została ukończona w 1985 r., o długości 24,5 km., na której notowano duży przewóz towarów. W związku z przebiegiem sieci kolejowej, w 1910 r. w Mońkach, ale również w Knyszynie i Goniądzu, znajdowała się placówka pocztowa telegraficzna. Powstała tam zapewne przed 1900 r., stanowiąc w drugiej połowie XIX wieku atrybut nowoczesności.
Rozwój osady kolejowej zahamowała I wojna światowa. Wiele walk toczyło się wokół Moniek, ale najtrudniejszym okresem dla mieszkańców Moniek i okolic było lato 1915 roku.
Niemcy, atakując kilkakrotnie twierdzę Osowiec, użyli gazów bojowych, których chmury (zwłaszcza niebezpiecznego chloru) wiatr doniósł do Moniek, a dalej w kierunku Knyszyna. Wielu ludzi zostało rannych w wyniku poparzenia gazem.

Dwudziestolecie międzywojenne.
Korzystne położenie osady w pobliżu kolei i stały napływa ludności wyznania rzymskokatolickiego, przyczyniły się do utworzenia w 1920 r. parafii w Mońkach.
Weszło w jej skład 10 wsi z parafii goniądzkiej, 9 z parafii trzciańskiej, nieco później dołączono Hornostaje. Wkrótce w Mońkach powstała szkoła powszechna, uruchomiono skup płodów rolnych, a w każdą środę odbywały się targi, na których handlowano bydłem, trzodą chlewną, zbożem i wyrobami skórzanymi.
Ponadto Mońki posiadały przywilej handlu zbożem z zagranicą i ulgi w opłatach w handlu wewnętrznym. Kupcy zbożowi z całej okolicy (także z większego od Moniek - Grajewa) przyjeżdżali tu, aby przewieźć zboże koleją.
9 kwietnia 1929 r. mianowany został pierwszy proboszcz parafii rzymskokatolickiej w Mońkach, którym został ks. Mieczysław Małynicz-Malicki.
Do jego pierwszych obowiązków należała budowa kościoła parafialnego, który miał stanąć na ziemi ofiarowanej przez moniecczan. W sumie ofiarowano 20,23 ha ziemi, na której również ulokowano późniejszy cmentarz grzebalny.
Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Kazimierza wybudowano w latach 1921 - 1935 z cegły pochodzącej ze zniszczonych koszar w Hornostajach oraz z drzewa z lasu w Podlasku koło Grajewa. Był on duzy, neobarokowy, zaprojektowany przez znanego architekta tego okresu, profesora Politechniki Warszawskiej - Stefana Szyllera.
Pod jego nadzorem wybudowany został także dworzec kolejowy funkcjonujący do chwili obecnej. Konsekracji kościoła dokonał w 1931 r abp wileński Romuald Jałbrzykowski.
Powyższe inwestycje oraz utworzenie parafii i wybudowanie kościoła podniosły rangę Moniek. Ludzie stopniowo zaczęli budować w pobliżu domy, zakładano małe sklepy, rozpoczęła pracę mleczarnia, masarnia i skup płodów rolnych: zboża, słomy, siana i drzewa.
W 1921 powstała spółdzielnia rolniczo - handlowa. Pod koniec lat dwudziestych utworzono również spółdzielnie oszczędnościowo - pożyczkowe, znane jako "kasy Stefczyka", działające w oparciu o fundusze udziałowe członków kasy. Kasy Stefczyka wspomagały swoich członków, najczęściej rolników, udzielając im pożyczek na korzystnych warunkach.
cdn...
Sławomir Radecki
Zdjęcia z historii Powiatu Monieckiego...